Ontdek wat
Philips-licht voor u kan doen
Waarom is licht belangrijk voor u?
Het belang van licht
We hebben licht nodig om te kunnen zien, maar licht speelt ook een belangrijke rol bij het afstemmen van ons slaap-waakritme, ons gevoel van welbevinden en het gebruik van onze hersenen.
Lees meer
Licht houdt ons in harmonie met de natuur
Licht overdag en duisternis 's nachts gaan samen met een goede nachtrust en een dag vol energie. De meeste mensen merken dat ze veel meer energie hebben op heldere, zonnige dagen en daarna vaak lekker slapen. Donkere, sombere dagen kunnen vooral 's winters leiden tot gevoelens van lusteloosheid, depressiviteit en slaperigheid.
Licht geeft ons een actief gevoel
Wanneer helder licht onze ogen binnenkomt, worden we alerter en minder slaperig, en voelen we ons energieker.
Zichtbaar licht Licht is elektromagnetische straling die zichtbaar is voor het menselijk oog. Wit licht bestaat in werkelijkheid uit straling met verschillende golflengten. Elke golflengte wordt als een andere kleur waargenomen. Dit wordt duidelijk wanneer we een regenboog in de lucht zien.
Licht via ogen Licht is nodig om te kunnen zien, maar het heeft ook andere effecten. Het is de belangrijkste 'zeitgeber' voor de biologische klok in onze hersenen en heeft een directe invloed op ons lichaam, onze hoeveelheid energie en onze stemming.
Het juiste licht op het juiste moment van de dag Sommige effecten van licht die niet aan het gezichtsvermogen zijn gerelateerd, zijn afhankelijk van de kleur licht in combinatie met het moment van blootstelling. Sommige kleuren en intensiteiten kunnen op een bepaald tijdstip voordelig zijn, terwijl ze op andere tijdstippen nadelige gevolgen hebben.
Licht en wakker worden In de natuur begint het dagelijkse leven als de zon opkomt en alles komt tot rust als de zon ondergaat. De moderne maatschappij hanteert een andere dagindeling; vaak moeten we voor zonsopgang opstaan en zijn we tot lang na zonsondergang in de weer.
Slaappatronen In de moderne samenleving kunnen we de dag langer maken met kunstlicht. Ons lichaam is niet afgestemd op de zon, maar op onze levensstijl.
Het belang van licht
We hebben licht nodig om te kunnen zien, maar licht speelt ook een belangrijke rol bij het afstemmen van ons slaap-waakritme, ons gevoel van welbevinden en het gebruik van onze hersenen. Om het 24-uursritme van ons lichaam te synchroniseren met de natuurlijke omgeving, hebben we op bepaalde momenten van de dag licht nodig en op andere momenten duisternis. Door licht in de ochtend verschuift ons ritme naar voren, terwijl ons ritme door licht in de avond naar achteren verschuift.
Daarnaast kan blootstelling van onze ogen aan fel licht gedurende 20 tot 30 minuten een gevoel van slaperigheid verminderen, ongeacht het tijdstip. Ook kan dit onze reactiesnelheid verbeteren. Uit onderzoeken met hersenscans blijkt dat licht een directe invloed heeft op de delen van onze hersenen die gekoppeld zijn aan alertheid en cognitie.
De blootstelling van onze ogen aan licht heeft ook een duidelijk effect op ons lichaam. In de vroege ochtend zorgt blootstelling aan licht voor een toename van het activiteitshormoon cortisol. 's Nachts zorgt blootstelling aan licht voor een verhoging van de lichaamstemperatuur en het hartritme en een afname van de hoeveelheid melatonine, het hormoon dat is gekoppeld aan de biologische nacht.
Met name het blauwe deel van het lichtspectrum is belangrijk voor alle reacties die niet aan het gezichtsvermogen zijn gerelateerd.
Licht houdt ons in harmonie met de natuur
Licht overdag en duisternis 's nachts gaan samen met een goede nachtrust en een dag vol energie. De meeste mensen merken dat ze veel meer energie hebben op heldere, zonnige dagen en daarna vaak lekker slapen. Donkere, sombere dagen kunnen vooral 's winters leiden tot gevoelens van lusteloosheid, depressiviteit en slaperigheid. Waarom sommige mensen 's winters wel last hebben van kleine verschillen in hun energieniveau, behoefte aan slaap en stemming, en anderen niet, is niet geheel duidelijk. Of de symptomen nu daadwerkelijk worden veroorzaakt door een gebrek aan licht, is ook onduidelijk. Wat wel bekend is, is dat blootstelling van de ogen aan licht, of dat nu licht van de zon is of van een kunstmatige lichtbron, de vermindering van welbevinden kan tegengaan.
Bij mensen die last hebben van seizoensafhankelijke veranderingen, kan fel licht tijdens de korte winterdagen, met name in de ochtenduren, het gebrek aan energie tegengaan en de stemming verbeteren. Dertig minuten licht kan al voldoende zijn om de subjectieve energieniveaus te verhogen.
Op iemand die het jaarlijkse patroon van vermoeidheid, een grotere behoefte aan slaap en lichte stemmingswisselingen in de winter bij zichzelf herkent, lijkt een blootstelling van 20 tot 30 minuten aan fel licht, 's ochtends rond het ontbijt vanaf het moment waarop de eerste tekenen van de herfst zich aandienen, een optimaal effect te hebben.
Licht geeft ons een actief gevoel
Wanneer helder licht onze ogen binnenkomt, worden we alerter en minder slaperig, en voelen we ons energieker. Dit geldt zowel voor overdag als 's nachts. 's Ochtends, wanneer onze ogen nog zijn ingesteld op het donker, kan een vrij lage lichtintensiteit, zoals van de Wake-up Light, voldoende zijn om het lichaam te activeren en de slaperigheid te verminderen. Overdag hebben we veel helderder licht nodig om onze alertheid te verhogen, bijvoorbeeld van Philips EnergyLight-apparaten of van een stralende, zonnige dag.
Zichtbaar licht
Licht is elektromagnetische straling die zichtbaar is voor het menselijk oog. Wit licht bestaat in werkelijkheid uit straling met verschillende golflengten. Elke golflengte wordt als een andere kleur waargenomen. Dit wordt duidelijk wanneer we een regenboog in de lucht zien.
Korte golflengten worden waargenomen als blauw (~430-500 nm), gemiddelde golflengten als groen (~520-565 nm) en lange golflengten als rood (~625-740 nm). Ons oog bevat drie verschillende fotoreceptoren (kegeltjes) om deze kleuren waar te nemen, en ook staafjes die gevoelig zijn voor lage lichtsterkten maar niet voor kleuren. Een afzonderlijke fotoreceptor bevat melanopsine en is betrokken bij de effecten van licht die niet aan het gezichtsvermogen zijn gerelateerd. Deze fotoreceptor is het meest gevoelig voor blauw licht met een golflengte van ~480 nm.
Natuurlijk daglicht bevat een continu spectrum van zichtbare golflengten van circa 380 nm tot 770 nm. Andere lichtbronnen, zoals TL-lampen, kunnen in plaats van een continu spectrum enkele grote pieken bevatten in blauw, groen en rood, en toch op een vergelijkbare manier worden waargenomen. Witte LED-bronnen met een breedbandbereik hebben meestal een brede piek in het blauw en een nog bredere piek in de rest van het zichtbare spectrum. Afhankelijk van de verschillende golflengten van een lichtbron kan het witte licht als 'koud' (meer blauw licht) of als 'warm' (meer rood licht) worden beschouwd.
Computerschermen, tablets en smartphones stralen een relatief grote hoeveelheid blauw licht uit in vergelijking tot andere kunstmatige lichtbronnen. Wanneer u overdag uit het raam kijkt of buiten naar de lucht kijkt, worden uw ogen echter aan minstens vijf keer zoveel blauw licht blootgesteld dan wanneer u achter een beeldscherm zit.
Licht via de ogen
Licht is nodig om te kunnen zien, maar het heeft ook andere effecten. Het is de belangrijkste 'zeitgeber' voor de biologische klok in onze hersenen en heeft een directe invloed op ons lichaam, onze hoeveelheid energie en onze stemming.
Lichtinformatie komt via onze ogen bij de hersenen terecht. In het oog valt het licht eerst op de lens en daarna op het netvlies. Het netvlies bestaat uit verschillende lagen cellen. De laatste laag bestaat uit fotoreceptoren die zijn gekoppeld aan het gezichtsvermogen. Dit zijn de staafjes die we gebruiken om te kunnen zien bij weinig licht, en de kegeltjes, die we gebruiken om te kunnen zien bij meer licht en om kleuren te kunnen waarnemen.
Onderweg naar de laatste laag passeert het licht ook de eerste laag. Deze laag bevat ganglioncellen die alle informatie over het licht van de staafjes en kegeltjes verzamelen. Daarnaast is een deel van deze cellen (zo'n 3%) zelf ook lichtgevoelig. Deze cellen bevatten een lichtgevoelige substantie die melanopsine wordt genoemd en die de lichtinformatie doorgeeft. Melanopsine is het meest gevoelig voor het blauwe deel van het lichtspectrum.
De cellichamen van deze melanopsinecellen zijn erg groot en ze hebben een groot netwerk van vertakkingen om alle omgevingslichtinformatie te kunnen vastleggen. Informatie over licht en duisternis wordt via de optische zenuw van het netvlies naar de biologische klok in de hypothalamus getransporteerd, en naar verschillende andere delen van de hersenen die betrokken zijn bij de effecten van licht die niet aan het gezichtsvermogen zijn gerelateerd.
Het juiste licht op het juiste moment van de dag
Sommige effecten van licht die niet aan het gezichtsvermogen zijn gerelateerd, zijn afhankelijk van de kleur licht in combinatie met het moment van blootstelling. Sommige kleuren en intensiteiten kunnen op een bepaald tijdstip voordelig zijn, terwijl ze op andere tijdstippen nadelige gevolgen hebben. De meeste mensen hebben 's ochtends behoefte aan licht, met name blauwig licht, om goed wakker te worden, zich energiek te voelen en hun slaap-waakcyclus te synchroniseren met de natuurlijke cyclus van 24 uur. Dit geldt niet voor ochtendmensen; zij moeten proberen om te veel en blauwig licht in de vroege ochtend te vermijden.
Blootstelling aan licht overdag kan zorgen voor meer energie en een betere stemming. Hoe meer blauw het witte licht bevat, hoe minder licht nodig is voor een reactie. Blootstelling van de ogen aan een overmatige hoeveelheid blauw licht, en zeker aan UV-licht, moet altijd worden voorkomen om de ogen te beschermen.
Blootstelling aan fel licht, en met name blauwig licht, in de avonduren wordt in de meeste gevallen afgeraden. De meeste mensen gaan al te laat naar bed en blootstelling aan fel licht in de avonduren verhoogt de alertheid nog eens. Hierdoor neemt de kans toe dat iemand later naar bed gaat en korter slaapt.
Alleen voor mensen die 's avonds uitzonderlijk slaperig zijn en vroeg wakker worden, kan blootstelling aan fel licht in de avonduren voordelen hebben.
Blootstelling aan licht 's nachts, met name blauwig licht, moet zoveel mogelijk worden vermeden. Dit kan het energieniveau verhogen en de slaperigheid verminderen, maar kan ook leiden tot ongewenste, grote veranderingen van de biologische klok en invloed hebben op fysiologische parameters, zoals lichaamstemperatuur, hartritme en de concentratie melatonine. Dit kan op de lange termijn leiden tot gezondheidsrisico's.
Blootstelling van de ogen aan een overmatige hoeveelheid blauw licht, en zeker aan UV-licht, moet altijd worden voorkomen om de ogen te beschermen. EnergyUp-apparaten zijn zodanig ontworpen dat ze geen risico's opleveren voor normale, gezonde ogen volgens de internationale standaarden voor fotobiologische veiligheid. Het lichtscherm is namelijk overal even helder, zonder gebieden met een hogere concentratie, en de gevaarlijkste kleur blauw met een korte golflengte wordt vermeden, net als ultraviolet licht.
Licht en wakker worden
In de natuur begint het dagelijkse leven als de zon opkomt en alles komt tot rust als de zon ondergaat. De moderne maatschappij hanteert een andere dagindeling; vaak moeten we voor zonsopgang opstaan en zijn we tot lang na zonsondergang in de weer. Maar de natuurlijke, geleidelijke overgang van donker naar licht en vice versa is een belangrijk signaal voor het optimaal functioneren van ons lichaam en voor ons gevoel van welbevinden. Philips Wake-up Light brengt de essentie van de natuurlijke zonsopgang in uw slaapkamer: de geleidelijke toename van lichtintensiteit bereidt het lichaam langzaam voor op het ontwaken, met als gevolg een energieker gevoel en een natuurlijke, gemakkelijke manier van opstaan. Het algehele gevoel van welbevinden wordt positief beïnvloed door licht en de ochtendstemming wordt verbeterd.
Slaappatronen
In de moderne samenleving kunnen we de dag langer maken met kunstlicht. Ons lichaam is niet afgestemd op de zon, maar op onze levensstijl. Veel mensen zijn ook 's avonds actief en gaan niet op tijd naar bed. Daardoor is hun nachtrust korter als ze de volgende dag naar het werk of naar school moeten. Onvoldoende rust is van invloed op het functioneren overdag, en vaak proberen we alleen in het weekend ons gebrek aan slaap te compenseren. Door de laatste paar uur voor het slapengaan het licht te verminderen, kunnen we zorgen dat we tijdig in slaap vallen. En met helder licht in de ochtend kunnen we zorgen dat we de dag alerter en energieker beginnen. Leid een regelmatig leven met niet te grote variatie in het tijdstip dat u naar bed gaat, voldoende licht overdag, en weinig licht 's avonds, en duisternis 's nachts. Zo krijgt u een goede balans tussen rust en activiteit en verkleint u allerlei gezondheidsrisico's.
Bewezen resultaten: een greep uit de onderzoeken
Wetenschappelijk onderzoek naar:
Deze systematische evaluatie van literatuur leidt tot de conclusie dat therapie met helder licht (wit licht met een intensiteit van 1500 lux tot 10.000 lux) effectief is in de behandeling van winterdepressie. Het effect is vergelijkbaar of beter dan het effect van medicijnen. Standaard twee weken lang, 30 minuten per dag, 's ochtends witlichttherapie met Philips EnergyLight (10.000 lux, 5000 K) biedt even veel verlichting aan patiënten die lijden aan winterdepressie als met blauw verrijkt wit licht van dezelfde helderheid (10.000 lux, 17.000 K). Meer licht toepassen dan EnergyLight levert, versnelt het effect niet.
Golden, R. N. et al. The efficacy of light therapy in the treatment of mood disorders: a review and meta-analysis of the evidence. American Journal of Psychiatry 162, 656–662 (2005).
Gordijn, M. C. M. et al. The effects of blue-enriched light treatment compared to standard light treatment in seasonal affective disorder. Journal of Affective Disorders 136, 72–80 (2012).
Met blauw verrijkt licht met een lage intensiteit (750 lux, 17.000 K) en standaard helder licht (Philips EnergyLight, 10.000 lux, 5000 K) zijn even effectief in de behandeling van SAD. Elke ochtend 30 minuten per dag, twee weken lang, liet geen verschil zien in het verloop van de verbetering van SAD-symptomen. Dit resultaat geeft aan dat voor een effectieve behandeling geen extreem hoge helderheid hoeft te worden toegepast, maar het juiste lichtspectrum.
Meesters, Y. et al. Low-intensity blue-enriched white light (750 lux) and standard bright light (10 000 lux) are equally effective in treating SAD. A randomized controlled study. BMC Psychiatry 11, 17 (2011).
Dit is het eerste onderzoek waarin wordt aangetoond dat therapie met blauw LED-licht effectief is in de behandeling van winterdepressie (SAD). De controlegroep kreeg gedimd rood LED-licht. De therapie werd drie weken lang, 45 minuten per dag toegepast en blauw licht bleek effectief te zijn in vergelijking met de controleconditie. In deze proef werd het blauwe LED-licht van goLITE BLU vergeleken met wit LED-licht dat was verrijkt met dezelfde hoeveelheid blauw licht en bovendien een breed spectrum van langere golflengten bezat, waardoor de helderheid zeven keer hoger was (ca 700 lux tegenover 100 lux van goLITE BLU). Beide therapieën (drie weken, 45 minuten per dag) waren allebei even effectief in de behandeling van SAD. Anderson, J. L. et al. Lux vs. wavelength in light treatment of Seasonal Affective Disorder. Acta Psychiatrica Scandinavica 120, 203–212 (2009)
Glickman, G. et al. Light Therapy for Seasonal Affective Disorder with Blue Narrow-Band Light-Emitting Diodes (LEDs). Biological Psychiatry 59, 502–507 (2006).
De twee bovenstaande onderzoeken (door Anderson en door Glickman) hebben uitgewezen dat goLITE BLU effectief is tegen SAD wanneer de lamp drie weken lang 45 minuten per dag wordt gebruikt, maar de vraag bleef in welke verhouding het effect stond ten opzichte van de therapie van standaard 30 minuten per dag wit licht van 10.000 lux. Dit onderzoek vergeleek juist deze twee modaliteiten van lichttherapie, blauw versus wit, beide een week lang (vijf ochtenden), 30 minuten per dag. Er werd geen verschil geconstateerd in de werkzaamheid van de twee behandelingen, de respons was gelijk. Een week na de laatste behandeling verbeterde de conditie van de patiënten verder, in vergelijking met de laatste dag van de therapie.
Meesters, Y. & Duijzer, W. The Effects of Low Intensity Monochromatic Blue Light Treatment Compared to Standard Light Treatment in SAD, SLTBR Abstracts 2011, p.52
Deze systematische evaluatie van literatuur leidt tot de conclusie dat therapie met helder licht (wit licht met een intensiteit van 1500 lux tot 10.000 lux) effectief is in de behandeling van winterdepressie. Het effect is vergelijkbaar of beter dan het effect van medicijnen.
Avery, D. H. et al. Bright light therapy of subsyndromal seasonal affective disorder in the workplace: morning vs. afternoon exposure. Acta Psychiatrica Scandinavica 103, 267–274 (2001)
Dit onderzoek vergeleek de twee energielampen van Philips, blauw versus wit, een week lang (vijf ochtenden thuis), 20 minuten per dag. Er werd geen verschil geconstateerd in de werkzaamheid van de twee behandelingen, de respons was gelijk. Een week na de laatste behandeling verbeterde de conditie van de gebruikers verder, in vergelijking met de laatste dag van de therapie.
Duijzer, W. & Meesters, Y. The Effects of Low Intensity Monochromatic Blue Light Treatment Compared to Standard Light Treatment in Sub- syndromal SAD; SLTBR Abstracts 2011, p.33
145 gezonde deelnemers gebruikten Philips EnergyLight (2500 lux) op hun werk ten minste één uur per dag en ten minste vijf dagen per week, gedurende twee (van de vier) perioden van vier weken (de andere twee perioden van vier weken gebruikten ze geen extra licht op hun werkplek). Zelfs bij deelnemers zonder seizoensgebonden stemmings- en energiewisselingen verbeterde de blootstelling aan helder licht de vitaliteit en de stemming, in vergelijking met de weken zonder extra licht. Dit laboratoriumonderzoek vergeleek de effecten van blootstelling aan helder licht (5000 lux), 's nachts en overdag, op verschillende psychologische en fysiologische metingen. Waar de invloed van helder licht op verschillende lichaamsfuncties varieert, afhankelijk van het moment van de dag, is het effect van vermoeidheidsbestrijding dag en nacht hetzelfde.
Partonen, T. & Lönnqvist, J. Bright light improves vitality and alleviates distress in healthy people. Journal of Affective Disorders 57, 55–61 (2000).
Rüger, M. Time-of-day-dependent effects of bright light exposure on human psychophysiology: comparison of daytime and nighttime exposure. AJP: Regulatory, Integrative and Comparative Physiology 290, R1413–R1420 (2006)
Gezond kantoorpersoneel werd blootgesteld aan twee nieuwe lichtomstandigheden, met blauw verrijkt wit licht (17.000 K) en standaard wit licht (4000 K), elk vier weken lang. De deelnemers die met blauw verrijkt wit licht gebruikten, meldden een verbetering van subjectieve alertheid, een positieve stemming, betere prestaties, minder vermoeidheid in de avonduren, verbeterde concentratie en minder moeite met focussen.
Viola, A.U. et al. Blue-enriched white light in the workplace improves self-reported alertness, performance and sleep quality. Scand J Work Environ Health 34, 297–306 (2008)
In deze conferentiepaper worden de meest recente gegevens over de effecten van ochtendlicht op een rijtje gezet. Naast de effecten op winterproblemen, worden de voordelen van blauw licht in de ochtend voor mensen van het late chronotype (avondmensen) die hun slaappatroon willen aanpassen, beschreven en besproken. Hommes, V. et al. Blue light implemented, 8. Symposium Licht und Gesundheit, Berlin 2014, p.184
pdf downloaden
In deze paper worden twee sub-onderzoeken met Philips Wake-up Lights beschreven, een evaluatie van (A) twee weken thuisgebruik versus wakker worden zonder licht, en (B) twee weken thuisgebruik van geleidelijk toenemend licht met verschillende lichtintensiteit (0 lux, 50 lux en 250 lux). De belangrijkste resultaten van beide groepen bevestigen dat wakker worden met geleidelijk toenemend licht voordat het tijd is om op te staan, over de hele linie kwalitatief beter is dan zonder licht. Het energieniveau van de gebruikers bij het ontwaken was verbeterd en deelnemers meldden dat ze gemakkelijker konden opstaan, een beter humeur hadden, productiever waren en dat de kwaliteit van sociale interacties hoger lag. Een overgangsperiode van versuftheid na het ontwaken, slaapinertie genoemd, werd minder toen deelnemers Wake-up Light gebruikten. Deze opvallende effecten kunnen niet worden verklaard met de stelling dat het licht de biologische klok vooruitzet, een van de eerste hypothesen voor de werking van Wake-up Light, zoals interventies.
Gimenez, M. C. et al. Effects of artificial dawn on subjective ratings of sleep inertia and dim light melatonin onset. Chronobiology International 27, 1219–1241 (2010)
In hoeverre kunnen de effecten van Wake-up Light worden toegeschreven aan het geleidelijk toenemende licht voordat het tijd is om op te staan, en in hoeverre speelt het feit een rol dat het licht aan is als de ogen opengaan, vormden de centrale vragen bij dit slaaponderzoek in een laboratorium. Dit onderzoek wees uit dat de stimulerende en activerende effecten voornamelijk zijn gekoppeld aan de geleidelijke toename van licht terwijl de gebruiker nog slaapt, en dat deze effecten al tijdens het eerste gebruik direct kunnen worden gevoeld. Diverse fysiologische metingen, zoals veranderingen in temperatuur van de huid bij en na het ontwaken, volgen het activerende dageraadsignaal. Slaapopnamen laten zien dat de gebruikers tijdens de periode van geleidelijke lichttoename meer tijd doorbrengen in een staat van ontwaken voordat ze uiteindelijk wakker worden, dan wanneer ze de laatste 30 minuten van hun slaap in het donker doorbrengen. Gemiddeld werden ze slechts twee minuten eerder wakker dan alleen met het geluidsalarm, maar ze voelden zich beter in staat om wakker te worden.
Van de Werken, M. et al. Effects of artificial dawn on sleep inertia, skin temperature, and the awakening cortisol response. Journal of Sleep Research 19, 425–435 (2010)
In de nieuwe serie Philips Wake-up Lights wordt gebruik gemaakt van LED-technologie, waardoor het mogelijk is een lichtspectrum op maat te gebruiken tijdens het geleidelijk toenemende dageraadsignaal, te beginnen met diep rood, daarna oranje, tot een geelachtig wit licht aan het einde van de curve. Het acute activerende effect van deze nieuwe gekleurde dageraad werd onderzocht aan de Universiteit van Bazel. Onder gecontroleerde laboratoriumcondities werd voor het eerst aangetoond dat het licht bij en rondom het ontwaken, bepaalde blijvende effecten kan hebben op de prestaties en het gevoel van welzijn gedurende de dag. Tijdens het eerste uur na het ontwaken met gebruik van Wake-up Light werd een verhoogde concentratie van het activerende hormoon cortisol aangetroffen, een verhoging die niet merkbaar was na ontwaken in het donker.
Gabel, V. et al. Effects of Artificial Dawn and Morning Blue Light on Daytime Cognitive Performance, Well-being, Cortisol and Melatonin Levels. Chronobiology International, 30(8), 988–997 (2013)
Wake-up Lights werden ook gebruikt in een onderzoek met 103 tieners tussen de 7 en 18 jaar oud. In de week dat de deelnemers Wake-up Light gebruikten, werden ze eerder wakker en stonden ze gemakkelijker op, terwijl ze tijdens het tweede lesuur op school alerter waren, in vergelijking met de week waarin ze op de vertrouwde manier opstonden. Avondmensen hadden er meer baat bij dan ochtendmensen, maar de verbetering gold voor de volledige groep.
Fromm, E. et al. Evaluation of a dawn simulator in children and adolescents. Biological Rhythm Research 42, 417–425 (2011)
